2005 yılı sonlarında, Buenos Aires şehir meclisi beklenmeyen bir kanunu kabul etti. ?Evsel Katı Atıkların Entegre Yönetimi? isimli bu kanun tam anlamıyla ?Sıfır Atık? mantığına dayanıyordu. Kanunda varılmak istenen hedefler ve dönüm noktaları belirlenirken, düzenli depolama sahalarına gönderilen (MSW) evsel katı atıkların azaltılarak sıfıra indirilmesi hedefleniyordu.

Çöp yakmaya alternatif çözümler için küresel iÅŸbirliÄŸi kuruluÅŸu (GAIA?nın)⁽¹⁾ Buenos Aires?deki Latin Amerika ofisinden Cecilia Allen; ?Konulan ilk hedefin 2010 yılına kadar düzenli depolama sahalarına gönderilen evsel atıkların % 30 oranında azaltılması? olduÄŸunu belirtiyor.

Bu hedefe ulaşılmasından sonra rakam 2012?de % 50?ye, 2017?ye kadar da % 75?e düşürülecek. 2020?de ise geri dönüşüm değeri olan atıklarla kompost üretiminde kullanılabilecek atıkların düzenli depolamaya gönderilmesi tamamen yasaklanıyor! Söz konusu kanunda 2004 yılındaki 1,5 milyon ton/yıl olan evsel atık miktarı baz alınmış.

Buenos Aires şehrine ve çevresindeki şehirlere hizmet veren 3 düzenli depolama sahasından ikisinin kapatılması kararı, söz konusu Sıfır Atık Kanunu?nun politik destek bulmasına da yardımcı oldu.

Buenos Aires ÅŸehir yönetimi ile bölge eyalet hükümetince ortak kurulan CEAMSE⁽²⁾, 30 yıldır bölgenin evsel atık sistemini yönetiyor. KuruluÅŸ aynı zamanda günde sadece ÅŸehir merkezinden gelen 5.000 ton evsel atığın kabul edildiÄŸi düzenli depolama sahasının da sahibi.

Bölgede evsel atık depolama işleri büyük oranda özelleştirilmiş durumda. Buenos Aires şehir yönetimi tarafından yönetilen toplama alanı dışında kalan 5 bölgede, atık toplama işleri yüklenici kuruluşlar tarafından yürütülüyor.

Çöp Toplayıcı Kültürü

Kurumsallaşmış çöp toplama sistemi aslında, bağımsız çöp toplayıcıların üst yapısı olarak gelişmiştir. Arjantin?de 2001 yılındaki ekonomik kriz sırasında bağımsız çöp toplayıcıların sayısı çok fazla artmış ancak, krizin geçmesinin ardından 10.000 kişiye kadar düştüğü tahmin ediliyor.

Zaman zaman tüm aile fertlerinin birlikte, kaldırımlara bırakılmış çöpleri ayrıştırarak topladıkları görülüyor. Başta ambalaj atıkları, kağıt ve metalleri toplayan bu kişiler, elle çekilen tekerlekli arabalara monte edilmiş, çadır bezinden yapılma büyük çuvalları kullanıyorlar. İşletmeler ve dükkan sahipleri de ambalaj malzemeleri ve kağıtları ayırarak yasal toplama hakkını kazanmış bu çöp toplayıcılarına yardımcı oluyorlar. Genellikle şehrin uzak mahallelerinde yaşayan çöp toplayıcıları taşıma arabaları ile birlikte özel trenlerle şehre geliyorlar.

(Yazarın Notu: Zamanla çöp toplayıcılara engel olmak için bu trenler seferden kaldırılmıştır!)

Bu şekilde çöp toplayıcılarının Buenos Aires?te toplam 5.000 ton/gün çöpün % 13?ünü geri kazandırdıkları tahmin edilmektedir. Toplayıcılar, topladıkları malzemeleri aracılara, aracılar da geri dönüşüm işlemi yapan firmalara satıyorlar. Çöp toplayıcıların büyük çoğunluğu bağımsız çalışırken, Buenos Aires?te bazı çöp toplayıcılar 10 adet kooperatif altında birleşmişlerdir.

Sıfır Atık Kanunu?nun uygulamasında bu kooperatiflerin kurulacak Geri Dönüşüm Merkezleri?ni çalıştırması öngörülüyor. Kanunda, çöp toplayıcıların bu uygulama öncesinde var olduğu ve bu insanların çöpün özelliklerini, geri dönüşüm konusunu bildikleri gerçeği kabul ediliyor. Yine kanunda bu merkezlerin kurulması ve makinaların alınması için fon ayrılması da öngörülüyor.

Buenos Aires ÅŸehir yönetimi, ilk geri dönüşüm merkezini yapmış, gerekli makinaları satın alarak, tesisin iÅŸletme haklarını 5 yıllığına seçilen bir kooperatife vermiÅŸ durumda. Tesis, Bajo Flores Geri Dönüşümcüler Ekolojik Kooperatifi?ne⁽³⁾ verilmiÅŸ ve 1 Mayıs 2008?de açılmıştır.

IPS⁽⁴⁾ Haber Ajansı?nın haberinde; 30 çöp toplayıcı ile çalışan ve 10 ton/gün evsel atığı ayrıştıran tesisin kapasitesinin artırılarak, 90 çöp toplayıcı ile 120 ton/gün atığın iÅŸlenmesinin hedeflendiÄŸi belirtiliyor.

Bajo Kooperatif Başkanı Francisco Monzon da ?Şimdilik küçük miktarlarla çalışarak ayrıştırmayı öğrendiklerini daha sonra daha büyük miktarlara ulaşacaklarını? söylüyor. Monzon, ?gelen atıkları, satın almaları, satışları ve ödemelerini kayıt altına almayı da öğreneceğiz? diyor.

Bajo Kooperatifi 2002 yılında topladıkları malzemelere daha iyi bir bedel alabilmek için kurulmuş. Tesiste çalışan çöp toplayıcılarına göre tesise yeterli kalitede atık gelmiyor. Bu konuda şehir yönetiminden, özel çöp taşıyıcılarını izleyecek bir programın başlatılmasını talep ediyorlar.

Bu arada bölge eyalet yönetimi, merkez dışındaki 5 bölgede, çöp toplama işini yürüten özel kuruluşlardan anlaşmaları gereği kendi bölgelerinde geri dönüşüm merkezlerini kurmalarını talep ediyor. Kurulacak tesislerin sahibi bölge eyalet yönetimi olacak ancak işletmesi kooperatifler tarafından yapılacak. Geri dönüşüm gelirleri de doğrudan çöp toplayıcılar arasında paylaşılacak. Beş tesisten ikisinin kuruluşu tamamlanmış ancak diğer tesislerin inşasında öngörülmeyen gecikmeler yaşanmaya devam ediyor.

GAIA, Greenpeace, Yerel Temsilciler, Çevreci Sivil Toplum Örgütleri ve Çöp Toplayıcı Kooperatifleri kanunla birlikte kurulan Danışma Kurulu?nda da aktif olarak yer alıyorlar. Çözüm önerileri getiren bu kuruluşlar; sıfır atık hedefine ulaşılması için büyük duyuru kampanyaları, saha düzenleme, atıkların toplanması ve büyük çöp işleyicilerle birlikte çalışmak v.b. çalışmalar yapıyorlar. Yine yönetime geri dönüşüm tesislerinin yapımı için baskı uygularken, bu tesislerin kurulacağı mahallelerde yaşayanların ?mahallemiz çöp atık sahası olacak? şeklindeki endişelerini de gidermeye çalışıyorlar. Örneğin Greenpeace, düzenlediği bir televizyon kampanyasında şehirde yaşayanlara çağrı yaparak, Sıfır Atık Kanunu?nun hayata geçirilmesi için şehir yönetimine baskıda bulunmalarını istemiştir.

2007 yılında GAIA, Greenpeace, Vatandaş Çöp Yakma Karşıtları koalisyonu hep birlikte; şehir yönetiminin, kanunun % 75 geri dönüşüm hedefine ulaşıncaya kadar yakmayı yasaklanmasına rağmen, çöp yakma tesisleri kurma çabalarını durdurmayı başarmışlardır.

Cecilia Allen, bu konuda sivil toplum kuruluşlarının endişelerinin de altını çiziyor. Sivil toplum kuruluşları; kanunun umut ettikleri gibi uygulanmadığını ve yeni şehir yönetiminin vatandaşın projeye katılımını önlemeye çalıştığını, hatta çağdışı çöp yakma tesislerine yöneldiğini söylüyorlar.

Ancak halen giderek daha fazla kuruluş yönetime Sıfır Atık Kanunu?nun uygulanması konusunda baskı yapıyor. Dolayısıyla bu baskı şehir yönetiminin doğru yolda tutacaktır.

Organik Dönüşüm GiriÅŸimleri 

CEAMSE?nın açık olan tek düzenli depolama işletmesi, küçük bir evsel atık kompost tesisini işletmeye aldı. Bu tesis Buenos Aires bölgesinde özel çiftliklerden, şehir parklarından ve diğer toplama sistemlerinden gelen bitkisel atıkları kabul ediyor.

GAIA da son zamanlarda, ev ve şehir merkezlerindeki iş yeri atıklarının organik geri dönüşüm fırsatlarını araştırmak için teknik bir eleman görevlendirdi.

Allen?e göre GAIA?nın buradaki amacı; evsel atıkların % 50?sinin organik olmasına rağmen, kanunun uygulanmasında kuru atık geri dönüşüm malzemelerine öncelik verildiğine dikkat çekmek. Bu konuda şehir içinde küçük ölçekli kompost tesislerinin kurulmasına öncülük edilerek, organik atıkların düzenli depolama yerine kompost tesislerinde işlenmesinin daha ekonomik olduğu ortaya konulmak isteniyor.

Şehirde evler için çift atık biriktirme ve toplama araçları sistemine geçilerek, kuru geri dönüşüm malzemelerinin ayrı kabinde; ıslak, geri dönüşüm değeri olmayan malzemelerle, kompost olabilecek atıkların ayrı kabinde toplanmasına yönelik çalışılmalar yürütülüyor. Kuru atık kabini taşıyan araçlar ile toplanan atıklar doğrudan geri dönüşüm tesislerine gönderilecek. Kanunda öncelikle ıslak ve kuru malzemelerin ayrılması öngörülmekte, daha sonra kuru malzemelerin ayrıştırma sistemlerinin geliştirilmesi amaçlanmaktadır. Üçüncü aşamada ise organik malzemelerin ayrıştırılması öngörülüyor. İşe kuru atıklardan başlanmasının sebebi bu tip geri dönüşüm malzemelerinin alıcılarının hazır olması ve çöp toplayıcılarının bu konuda uzmanlaşmış olmalarıdır.

2005 yılında çıkarılan ?Sıfır Atık Kanunu? ayrıca üretici sorumluluklarının arttırılmasını da öngörüyor. Böylece üretici kuruluşlar ve ithalatçı firmalar ürünlerinin tasarımlarını ve ambalajlama yöntemlerini gözden geçirerek, ?Geri Alma/Dönüştürme Programları?nı da uygulamaya koyacaklardır.

(1)   GAIA- Global Alliance for Incinerator Alternatives

(2)   CEAMSE- Coordinacion Ecologica Ares Metropolitana Sociedad del Estado

(3)   Bajo Flores Ecological Cooperative of Recyclers

(4)   IPS- Inter Press Service News Agency