PERSPEKTİF 3. Sayı (Temmuz Ağustos 2005)

Ümraniye çöplüğünün patlamasıyla belediyelerin baş belası çöpün aslında enerji ve hammadde kaynağı olduğu anlaşıldı. Evlerimizden, iş yerlerimizden yiyip-içip-kullanıp bilinçsizce uzaklaştırmaya çalıştığımız, özellikle şehir dışı seyahatlerimizde araç pencerelerinden yol kenarlarına attığımız, piknik alanlarını kirleterek bıraktığımız, denizlere döktüğümüz çöplerimiz kısaca KATI ATIK olarak tanımlanır.
Önceleri önemli bir sorun olmayan katı atıklar, şehir nüfuslarının artmasıyla ciddi bir çevre sorunu haline gelmiştir. Avrupa da endüstri devrimini takip eden yıllarda katı atıkların atılması çok büyük sorun olmaya başlamıştır. 19. yüzyılın sonlarında, bir ada devleti olan İngiltere’de durum öylesine kötüleşmiştir ki 1888 yılında çöplerin açık sahaya, nehirlere ve denize atılması yasaklanmıştır. Benzeri bir kanun da 1899 yılında ABD’de çıkarılarak çöpün nehirlere ve nehirlere yakın bölgelere dökülmesinin önüne geçilmesine çalışılmıştır. Ülkemizde benzeri kanun ve yönetmelik çıkarılması için 2000’li yılların beklenmiş olmasını anlamak mümkün(dür) değildir.

Gelişmiş ülkelerde bu sorunun çözümü için geri dönüşüme değer olan maddeleri ayrıştırmışlar, kalanı açık düzenli çöp toplama alanlarına dökmüşlerdir. Bu yöntemden de çöp suyunun çevre alt yapısına zarar vermesi ve arıtılmasının çok zor olması nedeniyle vazgeçmişlerdir. Bunun yerine özel sıkıştırma yöntemleriyle düzenli çöp sahasına dökülen atıkları ‘incinerator’ denilen çöp yakma tesislerinde yakarak ısı ve elektrik enerjisi üretmişlerdir. Yakılan çöp santrallerinden çıkan baca gazının çok zehirli olması, pahalı baca gazı temizleme yöntemlerini zorunlu hale getirmiştir. Başta İngiltere ve Almanya önce düzenli çöp depolamaya kısıtlama getirmiş, daha sonra da çöp santrallerinin yerine çevreye en az zarar verecek yöntemler geliştirmeye başlamışlardır.

Bu yazımda evlerimizden ve iş yerlerimizden başlayarak çöplerin modern anlamda nasıl yönetilebileceğine dikkatinizi çekmek istiyorum.

Katı atık yönetimi, kamu sağlığı, ülke ekonomisi, çevrenin korunması konularını dikkate alarak çöpün oluştuğu yerde kontrolü, depolanması, taşınması, işlenmesi (değerli malzemelerin geri dönüşümü) ve bertaraf edilmesine kadar olan sürecin yönetimidir. Bu süreçte tüm mimarlık, mühendislik, işletme ve sağlık branşlarının üstlerine düşeni yapması gerekmektedir. Öncelikle şehir ve semt bazında katı atıkları oluşturan maddelerin analizi yapılmalıdır. Günde yaklaşık 10.000 (on bin) ton çöpün toplandığı İstanbul’da bu analiz İSTAÇ (İstanbul Büyükşehir Belediyesi Çevre Koruma ve Atık Maddeleri Değerlendirme San. Ve Tic. A.Ş.) tarafından yapılmıştır.

Katı Atık Yönetim Sistemini başlıklar halinde ele almaya çalışalım

Çöp (katı atık) üretimi:

Kontrolü çok zor olan bu aşamanın bireylerin eğitim düzeyi, kültür ve alışkanlıkları ile ters orantılı ilişkisi vardır. İyi organize olmuş Kamu yönetimlerinin bize yasal kısıtlamalar ve para cezaları uygulayarak bu süreci kontrol etmesi çok zordur.

Bireylerin toplumsal sorumluluğu gereği bu sürece katkıda bulunmak amacıyla katı atıkları kağıt, hijyenik atıklar, cam, plastik, pet şişe, naylon, metal, bahçe ve sebze atıkları, kül, seramik ve tehlikeli maddeler (pil-akü-yazıcı ve fotokopi kartuşları-yanıcı madde kapları-çakmak-tıbbi atıklar v.b.) olarak ayrıştırarak daha sonraki işlemleri (toplama-taşıma-depolama-ayrıştırma-istatistiksel kayıtların oluşturulması ve bertarafı) kolaylaştırması gerekmektedir. Modern bir işlem gibi gösterilen mutfak tezgah altına yerleştirilen çöp öğütücüler hem kanalizasyonlar için sorun olmakta hem de doğru işlenmesi halinde gübre ve bio-enerjiye dönüşebilecek bir ekonomik değer yok edilmektedir.

Katı Atıkların Toplanması ve Ayrıştırılması:

Yerel Belediyeler tarafından gerçekleştirilen bu işlemler kaynağında ön ayrıştırma yapılmadığı için çok pahalı ve gayri sıhhi olmaktadır.

Evlerimizden ve iş yerlerimizde atılan çöpler sokaklardaki birer mikrop kaynağı haline gelmiş varil ve konteynerlerde toplanmaktadır. Bu toplama kaplarının temizliği, ilaçlanması konut sahiplerinin ve site-apartman yöneticilerinin sorumluluğundadır.

Konteynerlerde biriken çöpler ve diğer katı atıklar özel araçlarla toplanmaktadır. Belli büyük şehirlerimizde sadece tıbbi atıklar özel araçlarla toplanmakta ve doğrudan yakma tesislerine götürülerek bertaraf edilmektedir.

İlçeler bazında, çöp kamyonları ile toplanan çöpler aktarma istasyonlarına getirilmekte ve silolara döküldükten sonra hiçbir ayrıştırma yapılmadan preslenerek özel taşıma araçlarına yüklenerek düzenli depolama yerlerine taşınmaktadır.

Aktarma istasyonlarının geri dönüşüm merkezleri haline gelmesi her gün on binlerce ton atık malzemenin ekonomiye yarı mamül olarak geri dönmesini sağlayacaktır. Geri dönüşümü ekonomik olmayan atıklar da hacimce küçültme işlemlerinden geçirilerek daha sağlıklı olarak bertaraf edilmek üzere transfer edilebilecektir.

Katı Atıkların Bertaraf İşlemleri

Düzenli depolama sahalarına getirilen çöpler çevreye en az zarar verecek şekilde sıkıştırılarak depolanabilmektedir.

Evlerimizden atıldığı andan itibaren metan gazı üretmeye başlayan çöpler düzenli depolama sahalarına yerleştirilen borularla toplanmakta ve elektrik-ısı enerjisi elde edilmesinde kullanılmaktadır. Ülkemizde bazı şehirlerde uygulanmaya birkaç yıl önce başlanmış olması gelecek için ümit vericidir. Bu yöntemde en büyük sorun yağmurla birleşen çöp suyunun çevreye zarar vermeden arıtılmasıdır. İstanbul’da geçtiğimiz yıla kadar belirli havuzlarda dinlendirilen çöp suyu Boğaz’a verilmekteydi. Düzenli depolama için ayrılan binlerce kilometre kare alan üstü örtülerek tekrar kazanılabilmektedir. Eski vahşi çöp dökme alanlarının gaz üretimi tamamlanmadan yerleşime açılmış olması çok ciddi bir tehlikedir.

Düzenli depolamaya gönderilen atıkların tam bertarafı incinerator denilen çöp yakma tesislerinde ve çimento vb tesislerde katı yakıt olarak kullanılarak yapılabilmektedir. Baca gazlarının furan, dioxin gibi maddeler içermesi nedeniyle arıtılmaları çok pahalı ve elde edilen çökelti atıklarınında bertarafı çok zordur.

Aerobik kompost, anaerobik digestion, plazma ve kimyasal gazlaştırma yöntemleri kullanılarak düzenli depolamaya gönderilecek atıkların % 95’e kadar bertaraf edilmesi mümkündür. Bu yöntemlerin uygulanması sırasında ortaya çıkan bazı hidrokarbonlar sanayiye hammadde olarak dönmektedir. Elde edilen biogaz da elektrik, ısı enerjisi ve ayrıştırılarak Hidrojen gazı elde edilmesinde kullanılabilmektedir.

Kamu kuruluşlarında, Çevre ve Orman Bakanlığında ve Üniversitelerimizde bu konuda yıllardır araştırma-geliştirme yaparak uzmanlaşmış yüzlerce teknik eleman var. Üniversitelerimizde yüzlerce çevre mühendisi yetişmiş ve yetişmektedir. En azından çevre teknolojilerinin, yenilenebilir hammadde ve enerji kaynaklarının değerlendirilmesinde ve uygulanmasında gelişmiş ülkelerden geri kalmayacağımıza inanıyorum. Türkiye bu çağdaş atılımları yapacak beyinlere ve müteşebbislere sahiptir.

Benim amacım, herkesin kolaylıkla ulaşabileceği kaynakları araştırarak bu konunun dışında olanlara bilgi aktarabilmektir. Bu sütunlarda tekrar buluşabilmek ümidiyle sağlıklı, karşılıklı saygı ve sevgi dolu günler dilerim. n

COŞKUN MANÇUHAN coskun@ecoprotech.com

İstanbul’da çıkan Çöplerin Muhtevası (İstaç Broşürlerinden alınmıştır) Ortalama değerler:

Organik madde % 42.97
Kağıt % 7.76
Plastik % 4.80
Naylon % 9.37
Tekstil % 5.36
Cam % 6.20
Metal % 5.80
Çocuk bezi % 8.46
Kül ve diğerleri % 9.28