Prof. Dr. Ahmet Samsunlu
Ä°TÜ Ä°nÅŸaat Fak. Çevre Müh. Böl. ÖÄŸretim Üyesi
44. Hükümet Ä°mar ve Ä°skân Bakanı

Bu yorum yazımda, dünyada inÅŸaat mühendislerinin su temini ve atıksuların uzaklaÅŸtırılması ile baÅŸlayan hizmetlerini de üstlenen, suların kalite ve saÄŸlık açısından kullanılabilir olduÄŸunu belirleyen, hastalık bulaÅŸtıran faktörleri önleme amacıyla çalışan “SaÄŸlık Mühendisleri”nin hizmetlerini ve 1955 yılında “SaÄŸlık MühendisliÄŸi” adının “Çevre MühendisliÄŸi” olarak deÄŸiÅŸtirilmesini anlatacağım. Ayrıca, su temini ve atıksuların uzaklaÅŸtırılması yanında havasu- toprak ortamlarında kirlilik kontrolü, katı ve tehlikeli atık uzaklaÅŸtırma, kirlilik izleme konularıyla geniÅŸletilmiÅŸ çalışma alanları dışında çevre mühendislerinin halk saÄŸlığı hizmetlerinde üstlenebileceÄŸi görevler konusuna da açıklık getireceÄŸim.

1980 yılında Dünya SaÄŸlık Örgütü’nün verdiÄŸi bir bursla Amerika’da University of Illinois Urbana Champaign’de bulunmuÅŸtum. Bu dönemde Stanford, California Institute of Technology, University of North Carolina, University Michigan Ann Arbor gibi çok sayıda üniversite ile EPA (Environmental Protection AgencyÇevre Koruma Ajansı)’yı ziyaret etmiÅŸtim. Bu ziyaretlerim sonucunda çevre mühendisliÄŸi dallarının ülkemizdeki çevre mühendisliÄŸi ve çevre bilimleri dallarından farklı branÅŸlarda eÄŸitim verdiÄŸini öÄŸrenmiÅŸtim. Bu dallar arasında bilhassa Environmental Health (Çevre- Halk SaÄŸlığı) dikkatimi çekmiÅŸti. Bu dal mezunlarının Amerika’da halk saÄŸlığı konusunda tıp mezunlarıyla birlikte çalıştıklarını izlemiÅŸtim. Ben de kendimi saÄŸlık konularına destek veren inÅŸaat kökenli bir çevre mühendisliÄŸi bölümü mensubu olarak görüyorum ve bu yazımın ilginizi çekeceÄŸine inanıyorum.

SaÄŸlık MühendisliÄŸi - Çevre MühendisliÄŸi

Dünya tarihine bakıldığında hidrolik konularıyla ilgilenen, su getirme ve kanalizasyon yapım iÅŸlerini üstlenen inÅŸaat mühendisleri, ilk saÄŸlık (çevre) mühendisleri olarak kabul edilebilirler. Bu sebeple aynı zamanda saÄŸlık (çevre) mühendisliÄŸinin tüm dünyada inÅŸaat mühendisliÄŸinin evrilmesiyle oluÅŸturulduÄŸu da söylenebilir. Daha sonrasında arıtma iÅŸlemlerinin geliÅŸmesiyle saÄŸlık (çevre) mühendisliÄŸi konularında kimya ve biyoloji gibi bilim dallarının daha öne çıkması gerekmiÅŸtir.

GörüldüÄŸü gibi, ÅŸehirler geliÅŸtikçe su temini ve atıksuların uzaklaÅŸtırılması, saÄŸlık (çevre) mühendisliÄŸinin öncüsü olan inÅŸaat mühendislerinin uÄŸraşı alanı oldu. Bu inÅŸaat mühendislerine Britanya’da “Toplum SaÄŸlık Mühendisi” ve Amerika’da “SaÄŸlık Mühendisi” unvanı verildi. Daha sonra bu suların kalite ve saÄŸlık açısından kullanılabilir olduÄŸunu belirlemek için ABD’de Massachusetts Institute of Technology (MIT) 1878 yılında kimya laboratuvarını kurdu. 1887 yılında MIT, Amerika’da ilk SaÄŸlık MühendisliÄŸi Merkezi’ni faaliyete geçirdi ve saÄŸlık mühendisliÄŸi eÄŸitimi vermeye baÅŸladı.

ABD’de 1950’lerin ortalarında saÄŸlık mühendisliÄŸinin ulusal çaptaki öncüleri tarafından mesleÄŸi yeni bir seviyeye taşıma ihtiyacı görüldü. 1955 yılında tüm önemli çevre alanlarının ileri gelenleri tarafından, ihtiyaç duyulan ÅŸeyin çevre mühendisliÄŸinin tüm alanlarını kapsayan yeni bir organizasyon olduÄŸuna karar verildi. Bu kapsamda SaÄŸlık Mühendislik Akademisi kuruldu. Kurucuları Amerikan Kamu SaÄŸlığı BirliÄŸi (APHA), Amerikan Ä°nÅŸaat Sivil Toplum KuruluÅŸları DerneÄŸi (ASCE), Amerikan Su Ä°ÅŸleri DerneÄŸi (AWWA) ve Su KirliliÄŸi Kontrolü Federasyonu (WPCF) idi. 1966 yılında Amerikan SaÄŸlık Mühendisleri TopluluÄŸu, adını Amerikan Çevre Mühendisleri Akademisi (AAEE) olarak deÄŸiÅŸtirdi.

Amerika’da SaÄŸlık MühendisliÄŸi (Sanitary Engineering) olarak baÅŸlayan bu eÄŸitim, 1955 yılında konuyla ilgili tüm odaların kararıyla ismini Çevre MühendisliÄŸi olarak deÄŸiÅŸtirdi. Bugün Amerika’da çok sayıda üniversitede çevre mühendisliÄŸi eÄŸitimi verilmektedir. Günümüzde ve gelecekte çevre mühendisliÄŸi, sürdürebilirliÄŸi ve sürdürebilir kalkınmayı saÄŸlayacak eÄŸitim dalı olarak görülmektedir.

Ülkemizde Tıp Fakültelerinde Halk SaÄŸlığı EÄŸitimi

Türkiye’de 84 tıp fakültesi bulunmaktadır. Bunların halk saÄŸlığı eÄŸitim programlarına örnek olarak ulaÅŸabildiÄŸim Ä°stanbul Bilim Üniversitesi’nin ders programını inceledim. Birinci Dönemde “Halk SaÄŸlığına GiriÅŸ” ismini taşıyan ders, tüm yıl boyunca haftada bir saat olarak verilmektedir. Dördüncü Dönem eÄŸitimi haftada bir saat ÅŸeklinde tüm yıl boyunca devam etmektedir. Altıncı Dönem eÄŸitimi (Ä°ntern) ise toplam dört haftadır.

Bu eÄŸitimde daha çok epidemiyoloji, hastalıklar gibi konular verilmekte, konular arasında yer alan su kirliliÄŸi ve dezenfeksiyonu, hava kirliliÄŸi ve saÄŸlık, çevre saÄŸlığı, atıklar ve atıkların yok edilmesi, su ve gıdalarla bulaÅŸan hastalıklar dersleri bir dönem boyunca birer saat olarak anlatılmaktadır.

Ülkemizde Mühendislik Fakülteleri Çevre MühendisliÄŸi Bölümlerinde Halk SaÄŸlığı EÄŸitimi

Çevre MühendisliÄŸi eÄŸitiminde Halk SaÄŸlığı ile yakın iliÅŸkisi olan ve Ä°stanbul Teknik Üniversitesi Çevre MühendisliÄŸi Bölümü’nde verilen aÅŸağıdaki dersler bir sömestre okutulmaktadır. Bu derslerin haftada kaç saat olduÄŸu yanlarında belirtilmiÅŸtir.

- Su Kalitesi Yönetimi* - 3 saat
- Meskun Bölge Hidrolojisi* - 3 saat
- Biyolojik Prosesler* - 3 saat
- Hava Kirlenmesi* - 4 saat
- Su Arıtma Tesisi Tasarımı* - 4 saat
- Su Temini - Atıksuların UzaklaÅŸtırılması* - 5 saat
- Atıksu Arıtma Tesisi Tasarımı* 6 saat
- Tehlikeli Atık Yönetimi* - 2 saat
- Endüstriyel Kirlenme Kontrolü* 3 saat
- Ä°ÅŸ SaÄŸlığı ve GüvenliÄŸi* - 1 saat
- Deniz ve Göl Bilimi** - 2 saat
- Halk ve Ä°ÅŸyeri GüvenliÄŸi** - 2 saat
- Kentsel Planlama** - 2 saat
- Deniz KirliliÄŸi ve Kontrolü** - 2 saat
- Gürültü ve Kontrolü** - 2 saat
- Toprak Kirlenmesi ve Kontrolü** 2 saat
- Su ve Atıksu Arıtma Tesislerinin Ä°ÅŸletilmesi** - 2 saat

(*Zorunlu Dersler, **Seçmeli Dersler)

Halk SaÄŸlığının Korunması Konusunda Tıp Fakültesi EÄŸitimi ve Çevre MühendisliÄŸi Lisans EÄŸitimin KarşılaÅŸtırılması

Su, atık, hava ve gürültü gibi konularla ilgili tıp ve çevre mühendisliÄŸi eÄŸitiminde verilen dersler ve ders süreleri dikkate alındığında çevre mühendislerinin halk saÄŸlığı konusunda belirtilen alanlarda daha yoÄŸun bir eÄŸitim aldıkları görülmektedir.

Halk saÄŸlığı ile ilgili olarak yukarıda açıklanan eÄŸitimi alan tıp fakültesi mezunları SaÄŸlık Bakanlığı’na baÄŸlı Türkiye Halk SaÄŸlığı Kurumu içinde Çevre SaÄŸlığı Åžube Müdürlüklerinde çalışabilmekte ve kendileri tarafından bu alanlarda aÅŸağıdaki görevler yürütülmektedir. Bunlar:

- YerleÅŸim yerlerine yeterli ve saÄŸlıklı içme-kullanma suyu temini için gerekli araÅŸtırma-geliÅŸtirme çalışmalarına katılmak ve gerekli tedbirlerin alınmasını saÄŸlamak, içme-kullanma suyu sistemlerine yönelik geçici ve kesin kabul komisyonlarına katılmak. 

- Kaynak ve içme suları ile doÄŸal mineralli su tesislerinin izin iÅŸlemlerini yürütmek.

- Kanalizasyon sistemlerinin projeleri ve çevre saÄŸlığına uygun ÅŸekilde yapılıp yapılmadığı konularında görüÅŸ vermek ve mahallinde kabullere katılmak.

- Gayri Sıhhi Müesseseler ile organize ve endüstri sanayi bölgelerinin saÄŸlık koruma bandı konularındaki toplantılara katılmak ve görüÅŸ vermek.

Ülkemizde tıp fakültesi mezunu hekimlerin çok az sayıda olduÄŸu ve birçok saÄŸlık ocağında hekim bulunmadığı dikkate alındığında, yukarıda açıklanan bu görevleri SaÄŸlık Bakanlığı’na baÄŸlı Türkiye Halk SaÄŸlığı Kurumu içinde Çevre SaÄŸlığı Åžube Müdürlüklerinde çevre mühendislerinin kolaylıkla yürütebileceklerine inanıyorum. Böylece üniversiteler bünyesinde yer alan 46 çevre mühendisliÄŸi bölümünden her yıl mezun olabilecek 2000 çevre mühendisinden bazılarının bu yerlerde istihdamı saÄŸlanarak hekimlerin, çevre mühendislerinin üstlenemeyeceÄŸi insan saÄŸlığı konularında istihdamı saÄŸlanabilir. Yukarıdaki alanlarda ve çevre ile ilgili diÄŸer alanlarda 8 sömestre eÄŸitim gören çevre mühendisleri daha etkili ve verimli hizmet verebilirler.

SaÄŸlık Bilimleri Enstitülerinde Halk SaÄŸlığı Yüksek Lisans EÄŸitimi

Dokuz Eylül Üniversitesi’nde rektör yardımcısı olduÄŸum dönemde (1984-1986), SaÄŸlık Bilimleri Enstitüsü yetkilileri ile uzun süren görüÅŸmeler ve tartışmalar sonucunda Türkiye’de ilk defa çevre mühendisliÄŸi öÄŸrencilerinin bu enstitüde yüksek lisans yapabilme imkanını saÄŸlamıştım. Bu yazımı hazırlarken DEÜ de dahil, üniversitelerin saÄŸlık bilimleri enstitülerinin büyük bir çoÄŸunluÄŸunda, en az 4 yıllık fakülte mezunu olanların (çevre mühendisleri de dahil) Halk SaÄŸlığı Yüksek Lisans eÄŸitimi yapmalarına imkan verildiÄŸini memnuniyetle tespit ettim. Bu eÄŸitimi tamamlayanların, Halk SaÄŸlığı ve Ä°ÅŸ SaÄŸlığı konularında doktora eÄŸitimi almaları da mümkün olabilmektedir. Bu eÄŸitimleri alanlar SaÄŸlık Bakanlığı bünyesinde istihdam edilebilmektedir.

Sonuç

Bugün ülkemizde 46 üniversite bünyesinde yer alan çevre mühendisliÄŸi bölümlerinde su temini ve arıtılması, atıksuların uzaklaÅŸtırılması ve arıtımı, katı atıklar, hava kirliliÄŸi, gürültü, halk saÄŸlığı gibi konularda 8 sömestre ders verilmektedir. Buna karşılık tıp fakültelerinde okutulan halk saÄŸlığı derslerinde bu konular daha az sömestrede ve daha dar kapsamdadır. Bu karşılaÅŸtırma yapılırken her iki eÄŸitim dalında da temel derslerin (Fizik, Kimya, Mikrobiyoloji vb.) yaklaşık olarak aynı kapsamda verildiÄŸi kabul edilmiÅŸtir.

Tüm üniversitelerin çevre bölümlerinde halk saÄŸlığı ve iÅŸyeri güvenliÄŸi dersi de kapsamlı bir ÅŸekilde okutulmaktadır. Ben de bu dersi yıllarca Ä°TÜ’de verdim. Bu ders kapsamında çevre-saÄŸlık ile ilgili birçok konuların yanında epidemiyoloji, nüfus hareketi, saÄŸlık ve hastalık iliÅŸkisi, aydınlatma, iÅŸ kazaları, sivrisinek ve vektörlerle mücadele gibi konular da ele alınmaktadır.

Açıkladığım nedenlerle ülkemizde de doktorların yükünü azaltmak için bilhassa halk saÄŸlığı merkezlerinde doktorların yanında çok sayıda çevre mühendisi de istihdam edilmeli, kaynak sularının kontrolü, fosseptiklerin çalışıp çalışmadığı ve buna benzer diÄŸer çevre saÄŸlığıyla ilgili hususlar, bu mühendislerin kontrol ve yetki alanına bırakılmalıdır. Nitekim 80’li yıllarda SaÄŸlık Bakanlığı bünyesinde ABD’de saÄŸlık mühendisliÄŸi eÄŸitimi görenlerin çalıştığını hatırlıyorum.

Ülkemizde genelde halk saÄŸlığı ile ilgili konuların yalnız tıp fakültesi mezunlarının konusu olduÄŸu kabul görmektedir. Dünyada ve ülkemizde tıp tahsilinin zor ve mezun sayısının az olduÄŸu dikkate alındığında, tıpçıların yükünü hafifletmek için özellikle Amerika’da olduÄŸu gibi, çevre mühendisleri tıpçılar tarafından üstlenilen bazı konularda yetkili kılınmalıdır.

Ülkemizde 70’li yıllarda açılmaya baÅŸlayan çevre mühendisliÄŸi bölümlerinin çalışma alanları Yüksek ÖÄŸretim Kurumu (YÖK) tarafından 14 Aralık 1988 tarihinde tanımlanmıştır. Burada anlattığım ve önerdiÄŸim hususlar, çevre mühendisliÄŸi eÄŸitimi veren bölümler ve Çevre MühendisliÄŸi Odası tarafından ele alınmalı ve YÖK’e arz edilerek gerçekleÅŸtirilmesi saÄŸlanmalıdır. Böylece Türk Mühendis ve Mimar Odaları BirliÄŸi Çevre Mühendisleri Odası tarafından 22 Nisan 2009 tarih ve 27208 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan Hizmet YönetmeliÄŸi’ndeki çalışma alanları daha da geniÅŸletilmiÅŸ olacaktır.

Kaynaklar

- Environmental Engineering “One of World’s Oldest Professions”, Presented by, Charles A. Buescher Jr., PE, DEE. (https://eece.wustl.edu/eeceatwashu/about/Pages/environmental-engineering-history.aspx)
- http://webb.deu.edu.tr/halksagligi/index.php?SID=ContentBlogger&ID=284&PID=TiptaUzmanlik
- http://www.cmo.org.tr/mevzuat/mevzuat_detay.php?kod=178
- http://www.ctf.edu.tr/egitim_ogretim/ders/2017_2018/17_18_dersprog5.pdf
- http://www.istanbulbilim.edu.tr/tip-fakultesi-akademik-bolumlerimiz-halk-sagligi-anabilim-dali-egitim.php?sc=d&W=1366
- http://www.tuk.saglik.gov.tr/muf2.1/halk_sagligi/halk_sagligi_mufreadat_v.2.1.pdf