DOSYA 10. Sayı (Eylül Ekim 2006)

Türkiye genelinde kentsel altyapı ihtiyacını belirlemek amacıyla, mevcut altyapı tesisleri; içme suyu, kanalizasyon ve katı atık tesisleri ile sınırlı kalmak kaydıyla incelenmiş, geleceğe dönük altyapı ihtiyacını ve yaklaşık maliyetlerini belirlemek için bir çalışma yapılmıştır.
Bu çalışma kapsamındaki hesaplamalar resmi istatistikler ile bazı kamu kurumları tarafından yapılan çalışmalara dayanılarak gerçekleştirilmiş olmakla beraber her bir kentin kendine özel altyapı ihtiyacının ve maliyetinin birebir belirlenmesi için yerinde mühendislik çalışmaları ayrıca yapılmalıdır.

1. TÜRKİYE GENELİNDE KENTSEL ALTYAPI DURUMU

Ülkemizde kentsel altyapı yatırımları genellikle merkezi hükümet ile yerel yönetimler tarafından gerçekleştirilmektedir. Yerel yönetimler adına altyapı sektöründe yatırım yapmakla sorumlu en önemli kuruluş İller Bankası’dır. İller Bankası içme suyu ve kanalizasyon tesislerini projelendirme ve inşaatını yapma sorumluluğunu yerel yönetimler adına yerine getirmekle beraber bazı büyükşehir belediyeleri ile diğer belediyelerin son yıllarda kendi tesislerini kendi kapasiteleri ya da farklı kaynaklardan finansman ve teknik destek sağlayarak farklı destek kuruluşları (müşavirler vb) yürüttükleri de gözlemlenmektedir.

Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı tarafından 2000 yılında hazırlanan bir raporda sektörün en önemli problemleri arasında içme suyu ve atıksu arıtma tesisleri ile katı atık tesislerinin yatırımını karşılayacak finansman sorunu ile belediyelerde altyapı yatırımlarını yürütecek ve tesisleri işletecek kalitede eleman yetersizliğinden söz edilmiştir. Ayrıca söz konusu raporda mevcut altyapıların birçoğunun yeterli envanterinin bulunmadığı ve bunun da işletme ve bakım maliyetini arttırdığı belirtilmiştir. Türkiye genelinde mevcut altyapı durumunu istatistiksel olarak inceleyip geleceğe dönük ihtiyaç hesaplamasına gitmeden önce resmi istatistiklerin incelenmesi yararlı olacaktır.

2. KENTSEL ALTYAPI İSTATİSTİKLERİ

Ülkemizde mevcut altyapı tesisleri Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından sağlanan istatistiklere bakılarak incelendiği zaman kentsel alanlarda bulunan içme suyu, kanalizasyon ve katı atık tesislerinin sayısı 2002 yılı sonu verilerine göre aşağıda ayrı ayrı verilmiştir.

2.1 Belediye İçme ve Kullanma Suyu Sonuçları

Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından yapılan 2002 yılı Belediye İçme ve Kullanma Suyu İstatistikleri Anketi sonuçlarına göre 3215 belediyeden 3140 belediyede içme ve kullanma suyu şebekesi ile hizmet verildiği tespit edilmiştir.

Bu belediyeler tarafından, 2002 yılı itibariyle 5,00 milyar m3 su, şebeke ile dağıtılmak üzere çekilmiştir. Çekilen suyun, % 39,3’ü barajlardan, % 29,0’ı kuyulardan, % 26.3’ü kaynaklardan, % 2,6’sı akarsulardan, % 1,8’i göllerden ve % 1,0’ı göletlerden temin edilmiştir.

İçme ve kullanma suyu şebekesi ile dağıtılmak üzere temin edilen toplam 5,00 milyar m3 suyun 1,71 milyar m3’ü içme suyu arıtma tesislerinde arıtılmıştır. Arıtılan içme ve kullanma suyunun % 2,5'ine fiziksel, % 97,5'ine ise konvansiyonel arıtma uygulanmıştır.

2.2. Belediye Kanalizasyon Sonuçları

Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından yapılan 2002 yılı Belediye Kanalizasyon İstatistikleri Anketi sonuçlarına göre, 3215 belediyeden 2060'ına kanalizasyon hizmeti verildiği tespit edilmiştir.

Kanalizasyon hizmeti veren belediyeler tarafından, 2002 yılı itibariyle 2,91 milyar m3 atıksuyun % 42,9’u akarsu, % 37,7'si deniz, % 4,2'i baraj, % 3,4'ü arazi, % 2,7'si foseptik, % 2,9'u göl, % 0,7'si zerzemin ve % 5,5'i diğer alıcı ortamlara deşarj edilmiştir.

Kanalizasyon şebekesinden deşarj edilen 2,91 milyar m3 atıksuyun 1,38 milyar m3’ü atıksu arıtma tesislerinde arıtılmıştır. Arıtılan atıksuyun % 56,3'üne biyolojik, % 30,2'sine fiziksel ve % 13,5'ine gelişmiş arıtma uygulanmıştır.

2.3. Belediye Katı Atık Sonuçları

Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından yapılan 2002 yılı Belediye Katı Atık İstatistikleri anketi sonuçlarına göre, 3215 belediyeden 2984 belediyede katı atık hizmeti verildiği tespit edilmiştir.

Katı atık hizmeti verilen belediyelerden, 2002 yılı yaz mevsiminde 12,70 milyon ton, kış mevsiminde 12,67 milyon ton ve yıllık 25,37 milyon ton katı atık toplandığı belirlenmiştir. Bu sonuçlara göre kişi başı günlük ortalama katı atık miktarı, yaz mevsimi için 1,32 kg/kişi-gün, kış mevsimi için 1,34 kg/kişi-gün, yıllık ortalama ise 1,34 kg/kişi-gün olarak bulunmuştur.

2002 yılında katı atık hizmeti verilen 2977 belediyeden toplanan 25,37 milyon ton katı atığın, % 45,9'u belediye çöplüğünde, % 27,8'i düzenli depolama sahalarında, % 15,5'i büyükşehir belediyesi çöplüğünde, % 2,9'u başka belediye çöplüğünde, % 2,0'ı gömülerek, % 1,5'i kompost tesislerinde, % 0,9'u açıkta yakılarak, % 0,8'i dereye dökülerek bertaraf edilmiştir.

3. İSTATİSTİKİ VERİLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ

Kentsel Nüfus Projeksiyonunu 10 ve 20 yıllık proje hedef yılları için oluşturmaya çalışırsak 2015 yılı belediye nüfusu 89.600.159 kişi 2025 yılı belediye nüfusu 133.432.202 kişi olarak tahmin edilmektedir.

Halihazırdaki kentsel nüfusa hizmet veren altyapı tesislerinin kapasite bakımından ortalama 10 yıl daha yeterli olabileceği varsayılırsa ikinci 10 yıllık dönem için ilave tesis yapımı ihtiyacı olacağı kabul edilebilir. Ancak halihazırda hiç altyapı tesisi olmayan belediyelerde ise önümüzdeki 10 ve 20 yıllık dönem için ilk yatırım ihtiyacı olduğu da göz önüne alınmalıdır.

Bugün kentsel nüfus yaklaşık 63 milyon kadar olup bunun % 4,72 kadarına içme suyu ve % 21,60 kadarına ise kanalizasyon hizmeti verilemediği düşünülerek yapılacak hesapla başlangıçta yaklaşık 3 milyon kişi için içme suyu, 14 milyon kişi için de ilk anda kanalizasyon yatırımına ihtiyaç var demektir.

4. ELDE EDİLEN VERİLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ

İçme suyu, kanalizasyon ve katı atık tesislerinin kapasite ve maliyetini belirlemek için yapılan hesaplamalar sonucunda mevcut istatistiksel verilere dayanılarak günümüz ve gelecekteki altyapı ihtiyacı belirlenmeye çalışılmıştır. Kentleşme olgusunun geliştiği günümüzde gelecek 20 yıl içinde kent nüfusunun giderek artacağı ve bu artışın nüfusu 100 binden fazla olan kentlerde daha fazla hissedileceği düşünülmektedir.

Gerekli tesis kapasitesinin ve yatırım maliyetlerinin belirlenmesi için 10 ve 20 yıllık hedef yılları seçilmiş, 20 yıldan sonraki hedef yılları için bugünden, çok sağlıklı bir ön kestirme yapmaya ve kapasite belirlemeye kısa süreli bir değerlendirme ile olanak olmayacağı düşünülmüştür.

4.1. İçme Suyu: İçme suyu temini için mevcut kaynak dağılımının gelecekte değişebileceği ve özellikle yeraltı suyu kaynaklarının azalacağı ve içme suyu arıtma tesisi ile arıtılması gerekecek su miktarının artacağı tahmin edilmektedir.

2025 yılına kadar içme suyu temini tesisliçin gerekli toplam finansman ihtiyacı ise yaklaşık 2,4 milyar $ olacaktır.

Önüm
üzdeki 10-20 yıl içinde içme suyu temini için yapılacak tesislerin yaklaşık % 50’sinin içme suyu arıtma tesisi gerektireceği kabul edilirse arıtma tesisi yatırımları için 2025 yılına kadar gerekli finansman 1,2 milyar $ olacaktır.

4.2. Kanalizasyon: Kanalizasyon şebekesi ile toplanacak atıksuların arıtılacağı atıksu arıtma tesislerinin ileri teknoloji gerektiren ve arıtma verimi yüksek atıksu arıtma tesisi olarak projelendirilmesi, hem çevresel etkisi hem de mevcut kentleşme olgusu dikkate alındığında faydalı olacaktır. 2025 yılına kadar kanalizasyon şebekesi için Türkiye genelinde ilk yatırım ihtiyacı yaklaşık 14.250 milyar $ kadardır.

Atıksu arıtma tesisi yapımı için 2025 yılına kadar ihtiyaç duyulan yatırım finansmanı yaklaşık 4,65 milyar $ tutarındadır.

Yüksek teknoloji gerektiren tesislerin az alan kaplaması, arıtma verimi ve yöntemlerinin gelişmiş olması nedeniyle yakın yerleşimleri rahatsız etmemektedir. AB çevre kriterlerini sağlamak ve sürdürülebilir kalkınma hedeflerini gerçekleştirmek için tercih edilmelidir.

4.3. Katı Atık: Katı atık depolama alanları projelendirilirken depolama alanlarının çevresel etkisinin en az olması gereken alanlarda seçilmesi gerektiği ve uygulanacak teknoloji ve bilgili, tecrübeli eleman istihdamı gereksinimleri göz önüne alındığında salt bir belediyeye değil aynı anda birden fazla belediyeye hizmet verecek biçimde projelendirilmesinde fayda vardır. Katı atık depolama tesisleri için 2025 yılına kadar gerekli yaklaşık finansman miktarı 3,31 milyar $ olacaktır.

İçme suyu, kanalizasyon, katı atık depolama tesisleri ile içme suyu ve atıksu arıtma tesislerinin 2025 yılına kadar gerekli yatırım ihtiyacı belirlenirken sadece inşaat maliyetleri hesaba alınmış olduğundan bütün bu maliyetlere inşaat maliyetlerinin % 15’i kadar bir projelendirme maliyeti eklenmesi faydalı olacaktır.

Bütün bu hesaplamalara göre içme suyu temini, kanalizasyon şebekesi, katı atık depolama tesisi, içme suyu ve atıksu arıtma tesisleri için 2025 yılına kadar gerekli ilk yatırım maliyetleri projelendirme giderleri de dahil olmak üzere yaklaşık toplam 30 milyar $ civarında olacaktır.

Bu rakam ilk defa yapılacak tesislerin ilk yatırım ve projelendirme maliyetleri için gerekli finansman miktarıdır. Mevcut tesislerin düşük verimli olanlarının verimlerini artırmak ve bazı altyapı tesislerini tamir etmek yada yenilemek için mevcut altyapı tesislerinin yaklaşık % 20 kadar bir tesisin yeniden yapılması halinde gerekecek miktara eşit miktarda bir finansman gerekeceğini kabul edersek, içme suyu temini, kanalizasyon şebekesi ve atıksu arıtma tesisleri için iyileştirme bedeli yaklaşık 2,1 milyar $ civarında olacaktır. Bu tesislerin projelendirmesi için yapılacak harcamaları da göz önüne alacak olursak toplam iyileştirme maliyeti yaklaşık 2,5 milyar $ tutarındadır.

Son günlerde Hazine Müsteşarlığı ile KFW arasında bir girişim ile yürütülen MUWIT programı çerçevesinde hazırlanan bir rapora göre Türkiye’de içme suyu temini, atıksu ve katı atık altyapısı için AB çevresel ve sağlık standartlarına ulaşmak için yaklaşık 50 milyar Avro tutarında bir finansmana gereksinim duyulacağı aynı program çerçevesinde oluşturulan bir raporda söz edilmiştir. Bu proje hedefleri (hedef yılı, hedef nüfus ve kullanılan kriterler) ayrıntılı bilinmemekle beraber bu hedeflerin incelenmesi yararlı olacaktır.

Bu raporda yapılan hesaplamalar ile şimdiye kadar uygulanan yatırımların birebir maliyetlerinin ve alışılmış mühendislik yaklaşımlarının biraya getirilmesi ile önümüzdeki 20 yıl için gerçeğe yakın bir rakamsal sonuç elde edilmeye çalışılmıştır. Bu raporda hesaplanan 32,5 milyar $ tutarındaki finansman ihtiyacı ile 50 milyar Avro tutarında bir finansman ihtiyacı önerisi birbiri arasındaki büyük farklılık nedeniyle ciddi biçimde incelenmelidir. En azından öneri sahiplerinin yaklaşımlarını öğrenerek değerlendirmekte fayda olacağı düşünülmelidir.

Raporda hesaplanan işletme gideri bedelleri yaklaşık olarak önerilmiş olmakla beraber mevcut ve gelecekte yapılacak tesislerin işletme ve bakım giderlerinin karşılanması için bir geri dönüşüm mekanizması (cost recovery mechanism) oluşturmakta fayda vardır. Mevcut ve gelecekte yapılacak altyapı yatırımlarını geri dönüşümü sağlanırken ilk yatırım, işletme ve bakım giderlerini de aynı anda karşılayacak uygun finansman ve geri dönüşüm mekanizmaları oluşturulmalı çok acil gereksinim hisseden yöreler ve istisnai hallerde birtakım sübvansiyon yöntemleri ile bazı altyapı hizmetlerinin kısmi desteği dışında diğer tüm yatırımlar için bölgelerin ekonomik gelişmişlik durumları da göz önüne alınarak kısa, orta ve uzun vadede geri dönüşüm sağlayacak mali yapılanma oluşturulmalıdır.

5. SONUÇ VE ÖNERİLER

Bu çalışma ile genel bir çerçeve içerisinde geleceğe dönük yaklaşık bir altyapı ihtiyacı ve maliyeti tahmininin yapılması amaçlanmıştır. Sonuç olarak 2025 yılına kadar gerekli ilk yatırım ve iyileştirme amaçlı altyapı inşaatları yatırım tutarının projelendirme bedelleri de dahil olmak üzere yaklaşık toplam 32,5 milyar $ tutarında olacağı hesaplanmıştır.

Altyapı tesislerinin ilk yatırım maliyetleri yaklaşık olarak belirlenmeye çalışılmıştır. Ancak, her bir bölge (kalkınma bölgesi) ya da belediye için ayrı kapasite ihtiyacı ve finansman ihtiyacı belirlenmesinde yarar vardır. Bu ilgili yerel yöneticiler eliyle daha önceden belirlenecek teknik şartnameler ve bu şartnamelerin esaslarına göre yapılabileceği gibi bütün bu alanları tespit ederek birebir kapasite ve maliyet hesaplayabilecek müşavirler eliyle de yapılabilir.

Burada önemli olan bütün bu çalışmaları koordine edecek pilot kuruluş ve tecrübeli kadronun tespiti ve bu kadrolar eliyle oluşturulacak bir programın planlanması, yürütülmesi, denetlenmesi ve bu çalışmaların performansının ölçülebilmesidir.

Altyapı tesisleri projelendirilirken tesis kurulacak alanların çevresel etkisinin en az olması gereken alanlarda seçilmesi gerektiği ve uygulanacak teknoloji ve bilgili ve tecrübeli eleman istihdamı gereksinimleri göz önüne alındığında salt bir belediyeye değil aynı anda birden fazla belediyeye hizmet verecek biçimde projelendirilmesinde fayda olacağı düşünülmektedir. Özellikle ortak içme suyu ve atıksu arıtma tesisi projelendirilmesi de tavsiye edilebilir. Bu durumda tesislerden yararlanacak belediyelerin birbirine coğrafi yakınlığı ve servis verilecek alanın topoğrafik yapısı ve diğer bazı özellikleri de aynı tesisleri kullanmaya elverişli olmalıdır.

Bundan başka, belediyeler arasında ortak tesis kullanımını teşvik edecek gerekli eğitim ve kapasite geliştirme çalışmaları yapılmalı ve gerekli mevzuat düzenlemelerinin ele alınması için programı yürütecek pilot kuruluşlar tarafından öneriler geliştirilmelidir.

Altyapı yatırımları için gerekecek finansmanın kaynağı konusunda bu raporda herhangi bir alternatif önerilmemiştir. Ancak söz konusu finansmanın temini öncesinde birebir maliyet analizi yapılmak suretiyle her bir yöre ve belediye için ekonomik gelişmişlik durumları da göz önüne alınarak bir finansman yöntemi önermek gerekecektir.

Finansman kaynaklarının çeşitliliği, geri dönüşüm mekanizmalarının hem süre hem de oluşturulacak tarifeler yönünden yine gelişmişlik durumları ile yapılacak yatırımların maliyeti ve işletme esasları ile bağlantısı olacağından her yöre ve belediye için bu yöntemlerin aynı özellikte olması beklenmemelidir.

Bütün bu işlemler uzmanlık gerektiren ve bir program dahilinde yürütülmesi gereken bir çalışmayı gerektirmektedir. Sürdürülebilir kalkınma hedeflerine ulaşmak, sağlıklı ve çevre ile uyumlu bir kalkınma modeli oluşturabilmek ve kaynak israfına neden olmamak için kapasite birikimini değerlendirecek, uzmanlaşmış ve planlı kalkınma stratejilerine dayanmak günümüzde giderek daha da önem kazanmaya başlamıştır.

YARARLANILAN KAYNAKLAR

1. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü İçme Suyu 2002 Yılı İstatistikleri: www.die.gov.tr

2. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Kanalizasyon 2002 Yılı İstatistikleri: www.die.gov.tr.

3. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Katı Atık 2002 Yılı İstatistikleri: www.die.gov.tr.

4. İçme Suyu İşletme Bedelleri: 2005 www.yerelnet.gov.tr

5. Atıksu İşletme Bedelleri: 2005 www.yerelnet.gov.tr.

6. ÜNVER A(2004) Capacity Building Program To Support The Ongoing Reform Of Bank of Provinces (Iller Bank) In Turkey, M.Eng thesis,UNESC0-IHE Delft

7. ESEN S.E.(2002) Türkiye’nin Kentsel Çevre Altyapısı (Atıksu Bertarafı) Yatırım İhtiyacı, Fayda-Maliyet Analizleri ve Strateji Önerisi, Uzmanlık Tezi, DPT Yayın No:2656 Ankara

8. Türk Hazine Müsteşarlığı KFW işbirliği MUWIT Programı çerçevesinde Türkiye İçin Belediye İçme Suyu ve Katı Atık Altyapısı (MUWIT) Finansman Önerisi Raporu, 2005 Ankara

9. İller Bankası İçme Suyu Yıllık Faaliyet Raporu, İller Bankası İçme Suyu Dairesi APK Şubesi 2005, Ankara

10. İller Bankası Kanalizasyon Yıllık Faaliyet Raporu, İller Bankası Kanalizasyon Dairesi APK Şubesi 2005, Ankara
11. BAŞAR F(2004) Çevre Sorunları ve Katı Atıkların Bertarafı, Araştırma Raporu.
 

---

R E K L A M