50 SU VE ÇEVRE TEKNOLOJİLERİ • 03 / 2025 MAKALE BUDYKO YÖNTEMİ İLE HAVZA SU DENGESİ GİRİŞ Artık yaşamakta olduğumuz iklim krizinin, Akdeniz havzasında, diğer bölgelere nazaran daha etkin olacağı bilinen bir gerçektir. Buradaki yağışların azalmasının yanında, kurak sürelerin daha da artması söz konusudur. Avrupa Birliği raporlarına göre, İspanya, Portekiz ve Fas’da su kaynaklarının kullanımında kısıtlama uygulaması başlamıştır. Dolayısı ile, yöre havzalarında su dengesinin doğru değerlendirilmesi çok önemlidir. Ancak, planlama aşamasında detaylı analizler yapabilmek içi yeterli hidrolojik ve meteorolojik veriler elde olmayabilir. Böyle durumlarda çok miktarda değişken ve parametre gerektirmeyen, toplu modeller işe yarayacaktır. I. M. Budyko’nun geliştirmiş olduğu tek parametreli model bu açıdan kayda değerdir. Bu çalışmada Budyko yöntemi özetlenmekte ve Muğlanın Milas ilçesi için bir uygulama sunulmaktadır. BUDYKO MODELİ Bir havzaya gelen yağışın, korunum denklemini, en yalın hali ile aşağıdaki gibi verebiliriz: Burada, S havzada depolanan suyu, P yağışı, E gerçek, yani fiili evapotranspirasyonu, R ise yüzeysel akışı ifade etmektedir. Bu değişkenler genellikle birim alan için mm cinsinden gösterilir. Geniş havzalarda, yeteri kadar uzun sürelerde havzada biriken suyun artık değişmeyeceği varsayımı ile, (1) denklemini, şeklinde yazmak mümkün olur. Budyko modeli ise süreklilik şartları altında, yağışın gerçek evapotranspirasyon ve akış bileşenlerine ayrılması üzerine kurulmuştur; ve gerçek evapotranspirasyonun yağışa oranının, kuraklık indisinin, yani potansiyel evapotranspirasyonun (PE) yağışa oranının, fonksiyonu olarak ifadesi şeklinde formüle edilir. (3) eşitliğinin, başta Budyko’nunki olmak üzere birçok açılımı vardır. Ama en yaygın olanı Fu denklemidir: (4) denklemi ile E hesaplanır, ve (2) denklemi ile de havzada oluşacak akış belirlenebilir. Burada w, havzanın hidrolojik, meteorolojik özellikerini yansıtan, büyük ölçüde bitki örtüsü ile de bağlantılı olan çok boyutlu bir parametredir, dolayısı ile fiziksel olarak ölçülmesi mümkün olmaz. Ancak, süreklilik şartlarını yansıtabilecek sürelerde, ampirik havza akış verileri ile yapılacak kalibrasyon etüdleri sayesinde belirlenebilir. Sonuçta, Fu denklemi, güneşin radyasyonunun yarattığı enerji şartları ile havza ve yağış özelliklerinin belirledği su bulunabilirliğinin oluşturduğu akış uzayını tanımlamaktadır. Yıllık peryotlar düşünüldüğünde, yıl sonunda toprakta kalabilecek su miktarı değişken olabileceğinden, yukardaki süreklilik şartının sağlanamayacağı düşünülebilir. Ancak, Akdeniz ikliminde kurak mevsim sonunda topraktaki suyun tamamen tüketileceği kabulu ile, yıllık hesap peryodunun süreklilik şartını sağlamak için yeterli olacağını söyleyebiliriz. MİLAS ÖRNEĞİ (1) (3) (4) (2) VAHAP SAMANLI / Yüksek İnşaat Mühendisi
RkJQdWJsaXNoZXIy MTcyMTY=